สำหรับ ถ้ำพระยานคร ตั้งอยู่ที่ อุทยานสามร้อยยอด จังหวัดประจวบคีรีขันธ์ เป็นจุดแลนมาร์ค ที่นักท่องเที่ยวมาประจวบต้องห้ามพลาด เนื่องจาก จุดเด่นของถ้ำพระยานคร คือ พระที่นั่งคูหาคฤหาสน์ โดยจะยิ่งมีความงดงามในช่วงเวลาที่แสงอาทิตย์ส่องลอดผ่านจากปล่องของถ้ำลงมากระทบกับพระที่นั่งแห่งนี้ เป็นภาพที่เห็นแล้วดั่งต้องมนต์สะกด สร้างขึ้นในสมัยรัชกาลที่ 5 และเป็นฝีพระหัตถ์ของพระวรวงศ์เธอพระองค์เจ้าขจรจรัสวงศ์ ที่ทรงสร้างขึ้นในกรุงเทพฯ แล้วถูกส่งมาประกอบทีหลังโดยให้พระยาชลยุทธโยธิน เป็นนายงานก่อสร้าง ซึ่งในหลวงรัชกาลที่ 5 นั้น มายกช่อฟ้าด้วยพระองค์เอง และ พระที่นั่งคูหาคฤหาสน์ ได้รับการขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถาน เมื่อวันที่ 30 กันยายน พ.ศ. 2495
ตามประวัติเล่าว่า ในสมัยรัชกาลที่ 1 ขณะที่เจ้าพระยานคร ผู้ครอง เมืองนครศรีธรรมราช แล่นเรือผ่านทางเขาสามร้อยยอด บังเอิญเกิดพายุใหญ่ไม่สามารถเดินทางต่อไปได้ จึงจอดเรือ หลบคลื่นที่ชายหาดแห่งนี้ ระหว่างที่พักแรมอยู่บริเวณนั้น ได้ค้นพบถ้ำ ขนาดใหญ่ เพดาน ถ้ำมีปล่องให้แสงสว่างลอดเข้าไปมอง เห็นความสวยงามภายในถ้ำ จึงได้รับการขนานนามว่า "ถ้ำพระยานคร" ภายในถ้ำมีหลายคูหา มีหินงอกหินย้อยเป็นเชิงชั้น บางส่วนก็หยดย้อยลงมาเป็น รูปร่าง ต่างๆงามแปลกตา
จุดเด่นของถ้ำก็คือ พลับพลาแบบจตุรมุข ชื่อว่า "พระที่นั่งคูหาหาสน์" ซึ่ง พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดให้สร้างขึ้น พระที่นั่งคูหาคฤหาสน์ นับเป็นเครื่องเชิดชูอย่างยิ่งของถ้ำพระยานคร และกลายเป็นสัญลักษณ์ตราประจำจังหวัดประจวบคีรีขันธ์ในปัจจุบัน ภายในถ้ำยังมีรอยจารึกพระปรมาภิไธยย่อ ของพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ์พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 และ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาประชาธิปก พระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 7 ระหว่างทางมีบ่อน้ำกรุด้วยอิฐดินเผารูปสี่เหลี่ยมคางหมู กว้าง 1 เมตร ลึก 4 เมตร เรียกว่า "บ่อพระยานคร" เกิดจากเมื่อครั้ง เจ้าพระยานคร แล่นเรือมาหลบลมพายุ ติดอยู่ที่หาดแหลมศาลาอยู่หลายวัน จึงมีการขุดบ่อน้ำจืดเพื่อไว้ใช้ดื่มกิน
เส้นทางที่จะสามารถเดินทางไปยัง ถ้ำพระยานคร ได้ จะมีสองทาง คือ นั่งเรือมาหรือเดินเท้าเข้ามาค่ะ ถ้าใครที่จะมาทางเรือนั้น สามารถเช่าเรือจากหมู่บ้านบางปูได้เลยค่ะ ใช้เวลาประมาณ 20 นาที แต่ถ้าใครที่อยากจะเดินเท้าข้ามเขาเทียนมา ก็ได้เลยค่ะ ระยะทางประมาณ 530 เมตรค่ะ ถึงจะใช้พลังงานในการเดินพอสมควรแต่ก็ถือว่าเป็นการเดินชมธรรมชาติไปในตัวด้วยค่ะ
และนี่ก็คือเรื่องราว ปาฏิหารย์ตำนานดัง ของ ถ้ำพระยานคร เขาสามร้อยยอด จ.ประจวบคีรีขันธ์